Geboren uit turf, gedragen door water

Gasselternijveen ligt aan de rand van zand en veen – letterlijk. De oude gemeente Gasselte bestaat uit twee delen: het hogere zandgebied van de Hondsrug en het veengebied ten oosten van de rivier de Hunze. Deze rivier, ook wel de Oostermoersche Vaart genoemd, vormt de natuurlijke grens tussen deze twee werelden. Aan de westkant liggen Gasselte en de buurtschap Kostvlies. Gasselte is de oudste nederzetting van het gebied. Al in de 9e eeuw stonden hier grote boerderijen, en de witte kerk in het dorp, gebouwd in de dertiende eeuw, herinnert nog aan die vroege bewoning. Kostvlies ontstond pas veel later, rond 1850, toen Gelderse eekschillers zich er vestigden.

De komst van de scheepvaart en het 'bruine goud'

Schippers vestigden zich in Gasselternijveen om de turf per schip naar elders te vervoeren. Turf werd het ‘bruine goud’ van die tijd, en het dorp bloeide. Tot 1830 werd alles via de Hunze afgevoerd, maar toen een sluis bij Spijkerboor werd weggespoeld, raakten de dorpen tijdelijk van de vaarroute afgesloten. Pas in 1839, met de aanleg van de Gasselternijveenschemond, konden de schepen weer naar hun thuishaven varen. De bedrijvigheid keerde terug, en de scheepvaart werd de levensader van het dorp – zelfs nadat de turfwinning stopte. De schippers vonden ander werk, vervoerden goederen, en hun schepen werden groter, met bestemmingen steeds verder weg.

Gasselternijveen als binnen zeehaven

De scheepvaart was lange tijd een belangrijke bron van inkomen voor het dorp. Nadat de turfwinning stopte, schakelden de schippers over op het vervoeren van andere vracht. De schippers voeren met hun schepen steeds verder de zee op, richting de landen langs de Oost- en Noordzee. De schepen werden groter en de focus verschoof van binnenwateren naar kustvaart. Het was niet langer mogelijk om via de oude vaarwegen het dorp te bereiken, en dus vestigden de schippers zich in grotere havens dichter bij de zee. In 1912 stond Gasselternijveen nog als vierde zeehaven van Nederland te boek, gemeten naar het aantal geregistreerde schepen. Een indrukwekkende erfenis voor een dorp dat ooit zijn oorsprong in het veen vond.

Twee werelden, één verhaal

De herinnering aan die tijd leeft nog steeds – in verhalen, straatnamen en symbolen. De Protestantse Waterstaatskerk in het dorp is daar een voorbeeld van. Op het dak prijkt aan de ene kant een paard, aan de andere kant een schip: tekens van landbouw en scheepvaart. Twee werelden, landbouw en scheepvaart, hebben samen het verhaal van Gasselternijveen gevormd – net als zand en veen, en stil water dat ooit vol leven was. Het dorp mag dan veranderd zijn, de herinneringen aan zijn bloeiende tijden als zeehaven en de invloed van de turfwinning blijven een wezenlijk onderdeel van de identiteit van Gasselternijveen.